Outliers-Sıradışı İnsanllar Kitabını Oku

1

OUTLIERS

SIRADIŞI İNSANLAR

Önsöz

Pennsylvania yakınlarındaki bir tepeye 1800’lerin sonunda İtalya’nın Roseta köyünden göç

edenler yerleşmiş ve aynı isimde kurdukları köye çok uzun yıllar boyunca kendilerinden

olmayanları almamışlardı. 1950’lerde vadideki bir tıp toplantısına gelen Doktor Stewant

Wolf’a bir yerli doktor, çevredeki yerleşim yerlerinden kendisine pek çok hasta geldiğini fakat

Roseta’dan 65 yaşın altında kalp şikayetiyle hiç kimsenin başvurmadığını söylemişti. O

yıllarda kolesterol düşürücü ilaçlar ve kalp sorunlarıyla ilgili diğer önlemler bilinmediğinden

kalp krizleri çok yaygındı. 65 yaşın altındakilerin başlıca ölüm sebebi kalp hastalıklarıydı.

Durum doktor Wolf’un ilgisini çekti. Öğrencileri ve meslektaşlarıyla birlikte sebeplerini

araştırmaya girişti. Geçmişteki kayıtları incelediler. Yaşayanlara mevcut bütün testleri

yaptılar. Sonuçlar şaşırtıcıydı. Roseta’da 65 yaşın altında hiç kimse kalpten ölmemişti ve hiç

kimse kalp hastalığı belirtisi göstermiyordu. Toplamda kalpten ölüm oranı Amerika

ortalamasının üçte biriydi. Ayrıca köyde intihar, alkolizm, uyuşturucu bağımlılığı, mide ülseri

de yoktu. Suç oranı pek küçüktü. Kimse devletten muhtaçlık aylığı almıyordu. İnsanlar

sadece yaşlılıktan ölüyorlardı.

Araştırmalar ilerletildi, yaşlanma süreciyle ilgili bütün faktörler mercek altına alındı. Sonuçlar

inanılmazdı. Bir kere Roseta’lılar memleketlerindeki sağlıklı beslenmeyi bırakmışlar, aşırı

miktarda yağ, protein, karbonhidrat tüketiyorlardı. Egzersiz yapmak yoktu. Şişmandılar. Aşırı

derecede sigara içiyorlardı. Pensylvania ve İtalya’daki akrabaları incelendiğinde, genlerden

gelen bir özellik de olmadığı anlaşıldı. Zira onlardaki hastalık ve suç oranı ulusal

ortalamadaydı.

Fiziksel her türlü unsur ortadan kaldırıldıktan sonra sıra toplum yapısını incelemeye geldi.

Roseta’nın sırrı diyet, egzersiz veya genlerde değildi. Yaşam tarzındaydı. Aileden 3-4 nesil

aynı evde yaşıyorlar, büyüklerine saygı gösteriyorlar, sokakta herkes birbiriyle sohbet ediyor,

ev ziyaretleri yapıyorlar, aksatmaksızın kiliseye gidiyorlardı. Eşitlikçi bir toplum anlayışları

vardı. Varlıklılar asla gösterişe kaçmıyor, ihtiyacı olana derhal yardım ediliyordu. Sonuçta

Roseta’lılar kendilerini modern dünyanın baskılarından uzak tutan güçlü ve koruyucu bir yapı

kurmuşlardı. Sağlıkları bundan ileri geliyordu.

Wolf ve arkadaşları tıp dünyasını bu bulgulara inandırmakta çok zorlandılar. Sağlık ve kalp

krizlerine klasik bilgilerle değil, bambaşka bir yaklaşımla bakmak gerekiyordu. Kişinin neden

sağlıklı olduğunu anlamak için yalnızca kişinin beslenme ve yaşam tarzına bakmak

yetmiyordu. Kişinin ötesine geçip ait olduğu kültürü, ailelerini, arkadaşlarını tanımak

gerekiyordu. Bizim kim olduğumuzu esas bu faktörler belirliyordu.

Stewart Wolf’un sağlık anlayışımıza getirdiği bu farklı bakış açısını ben de bu kitapla başarı

anlayışımıza getirmek istiyorum.

2

BÖLÜM BİR

FIRSAT

Sıra dışı başarılı insanlar hakkında öğrenmek istediğimiz şey nedir? Nasıl biri olduklarını,

kişiliklerini, zeka düzeylerini, yaşam tarzlarını, yeteneklerini merak ederiz. Ve biz bu kişisel

özelliklerin, onları nasıl olup da zirveye çıkardığına açıklık getireceğine inanırız. Her yıl

yayınlanan otobiyografilerde ünlülerin ve başarılıların nasıl mütevazi koşullardan geldiklerini,

sırf kendi çaba ve yetenekleriyle zirveye vardıkları anlatılır. Hatta bunun dışında sahip olduğu

imkanların ve fırsatların gizlendiği bile olur. Bizim için ‘başarı eşittir kişisel çaba.’ dır.

Outliers’da sizi, başarının bu açıklamasının işe yaramadığına ikna etmek istiyorum. İnsanlar

sıfırdan yükselmezler. Aile, hamiler (koruyan, gözetenler), gizli avantajlar, doğaüstü fırsatlar,

kültürel miras, doğum tarihi ve yetiştiği yer kişinin öğrenmesini ve çok çalışarak başarı

kazanmasını sağlar. Ait olduğumuz kültür ve atalarımızdan kalan miras başarı düzeyimizi

tahminlerin üzerinde etkiler.

Biyologlar organizmaların ekolojisinden söz ederler. Ormandaki en uzun meşe yalnızca en

sağlıklı palamuttan doğduğu için en uzun değildir. Aynı zamanda, başka hiçbir ağaç güneşini

engellememiş, etrafındaki toprak derin ve zengin, kabuğunu ve filizlerini hiçbir hayvan

kemirmemiş ve büyürken birisi onu kesmemiştir. Hepimiz başarılı insanların sağlam

tohumlardan geldiğini biliyoruz fakat onları ısıtan güneşi, kök saldıkları toprağı, hayvanlardan

ve oduncuların saldırılarından koruyan şansı yeterince biliyor muyuz?

Kanada’nın ulusal sporu hokey’i ele alalım. Başarılı hokey takımlarının oyuncularının hangi

ayda doğduklarına bakıldığında bunların ağırlıklı olarak (%70) yılın ilk üç ayında doğdukları

görülür. Bu oran aylar ilerledikçe git gide düşerek ekim-aralıkta %10’a iner.

Bunun açıklaması gayet basittir. Kanada’da hokey seçmelerinde sınıflandırma aynı yılın 1

Ocak- 31 Aralık arası doğan çocuklarını bir araya toplar. Dolayısıyla 2 Ocakta 10 yaşını

dolduran bir çocuk 31 Aralıkta doğanla aynı yaş grubunda oynar. O yaşlarda 12 aylık fark,

fiziksel olgunlukta muazzam fark yaratır. Çocuklar 9 – 10 yaşlarındayken koçlar, yıldızlar

takımını seçmeye başlarlar. Tabi ki yılın ilk aylarında doğanlar daha yapılı, hareketleri daha

eşgüdümlü olduğu için yıldızlar takımlarına seçilme şansları çok yükselir. Bir kere seçildiler mi

de diğerlerine göre daha fazla antrenman yaparlar, takım arkadaşları ve antrenörleri daha

iyidir. Böylelikle önce gençler ligi, oradan da süper lig oyuncusu olma şansları adamakıllı

katlanır.

Gruplandırmanın doğum tarihlerine göre yapıldığı, erken yaşta kimin iyi olduğuna, kimin

olmadığına karar verildiği, ‘yetenekli’ nin ‘yeteneksiz’ den ayrıldığı ve ‘yetenekli’ ye çok daha

fazla imkân tanındığı her alanda, gruplandırmanın başladığı tarihe en yakın tarihte doğanlara

acayip avantaj sağlanması kaçınılmazdır. Amerika’da futbol ve basketbol seçmeleri böyle

yapılmadığından bu fark yoktur. Ancak beysbol seçmeleri doğum tarihine göredir. Seçmeler

31 Temmuzda başladığından süper lig oyuncularının pek çoğu ağustos doğumludur.

3

Eğitimde de durum farklı değildir. Aynı yılın 1 Ocak – 31 Aralık tarihinde doğanlar aynı sınıfa

başlarlar. Daha sonra da erken yaşta yetenek gruplarına ayrılırlar. Öğretmenler olgunlaşma

ile yetenek arasındaki farkı göremediğinden genelde daha büyük çocuklar ‘ileri’ giderler.

Böylece daha yoğun eğitim aldıklarından, daha geç doğmuş çocuklarla aralarındaki fark her

yıl git gide açılır; ta üniversiteye kadar. Kimse de bunu umursamaz ne yazık ki.

Sosyolog Robert Morton, bu duruma Matta (Mathew) incilindeki bir ayete dayanarak ‘Matta

etkisi’ adını veriyor. Ayette, ‘Sahip olanlara daha fazla verilecek, hem de bol miktarda; sahip

olmayanlardan ise sahip oldukları şeyler bile alınacak’ denmektedir. Gerçek hayatta da

başarılılara hep daha fazla fırsat sunulduğundan daha da başarı kazanırlar. Zenginler çok

daha az vergi verir. En iyi öğrenciler en iyi eğitime ve en fazla ilgiye mazhar olur.

Sosyologların deyimiyle başarı, ‘avantaj birikimi’ nin sonucudur. Erken yaşta yetenek

gruplandırması yapılan eğitim ve sporlarda sadece başlama tarihine yakın doğmak ömür

boyu süren bir avantaj sağlar. Fakat aynı sebepten, çocuk nüfusunun yarısı sırf yılın ikinci

yarısı doğmakla, yeteneklerini ilerletebilme şansından mahrum bırakılmış olurlar. Toplum

olarak başarılılara hayranlık duyar, başarısızları küçümseriz ama, kişinin kendisine mal edip

toplumun etkilerini görmezden geliriz. O yüzden hangi ayda doğmuş olursa olsun bütün

çocuklara aynı şans verilse başarılıların sayısı çok daha artar.

BÖLÜM 2

10.000 Saat Kuralı

Michigan Üniversitesi yeni bilgisayar merkezini 1971’de yeni bir binada kurdu. Zamanın en

modern, en büyük bilgisayarlarını barındıran merkez, uzay filmlerini andırıyordu. Michigan

Üniversitesi dünyanın en ileri bilgisayar eğitim programını sunuyordu. Bu programı alan

binlerce çocuktan en ünlüsü Bill Joy’dur.

16 yaşında, Merkezin açıldığı yıl üniversiteye başlayan Joy, arkadaşlarının ‘sevgilisiz inek’ diye

tanımladığı çok çalışkan bir öğrenciydi. Merkezi görür görmez kendisini bilgisayar dünyasına

gömdü ve bir daha da buradan çıkmadı. Gecesini gündüzüne katıp üniversitenin bu

olağanüstü imkanından yararlandı, yeni programlar geliştirdi. UNIX’i yeniden yazma görevi

alınca o kadar iyi yazdı ki bugün bile dünyadaki milyonlarca bilgisayar bu işletim sistemiyle

çalışır. İnternete ulaşmamızı sağlayan yazılımların çoğunu Bill Joy yazmıştır. Mezun olduktan

sonra 3 arkadaşıyla kurduğu Sun Microsystems, bilgisayar devriminin başlıca

oyuncularındandır. Orada yazdığı Java programıyla efsanesi daha da büyümüştür.

Tüm dünyadaki psikologlar bir kuşaktır bir soruyu tartışmaktalar: İstidat (doğuştan gelen

yetenek) diye bir şey var mı?. Cevabın ‘evet’ olduğunda herkes hemfikir. Tartışılan nokta,

yetenekte istidatın ne oranda, çalışmanın ne oranda rol oynadığıdır. Araştırmalar istidatın

daha az, çalışmanın çok daha büyük rolü olduğu sonucunu vermiştir.

4

Örneğin elit Berlin Müzik Akademisinde yürütülen bir araştırmada kemancılar dünya çapında

virtüöz olabilecek ‘yıldızlar’, ‘ iyiler’ ve ancak müzik öğretmeni olabilecek ‘vasatlar’ olarak üç

grupta incelenmiştir. Hepsi 5 yaşlarında kemana başlayan ve önceleri yaklaşık aynı süreyle

çalışan çocukların çalışma sürelerindeki fark yıllar geçtikçe git gide açılmaktadır. Yıldızlar 14

yaşındayken haftada 16 saat, 20 yaşına geldiklerinde 30 saati aşkın çalışmaktadırlar. Böylece

elit kemancılar 20 yaşına geldiklerinde 10.000 çalışma saatine ulaşmaktadırlar. Buna mukabil

iyilerin toplamı 8.000 saat, müzik öğretmenlerinin 4.000 saattir. Aynı durumun profesyonel

piyanistler için de geçerli olduğu görülmüştür.

Araştırmanın çarpıcı bir sonucu da, arkadaşlarından daha az çalışıp da zirveye çıkan ‘doğal

yeteneğe’ rastlanmadığı gibi, herkesten fazla çalıştığı halde zirveye ulaşamayana da

rastlanmamasıdır. Sonuçta bir müzisyen üst düzey bir müzik okuluna girebilecek istidata

sahipse, artık onu diğerlerinden ayıran sadece çalıştığı süredir. Zirvedekiler arkadaşlarından

daha fazla çalışarak o noktaya ulaşmazlar; çok , çok daha fazla çalışmaları gerekir.

Karmaşık bir görevde mükemmelliğe ulaşmak için asgari bir süre gerektiği kuralı uzmanlığın

her dalında ortaya çıkmaktadır. Bilim adamları bu büyülü sürenin 10.000 saat olduğu

konusunda mutabıklardır. Besteciler, basketbol oyuncuları, roman yazarları, buz patencileri,

konser piyanistleri, satranç oyuncuları üzerinde yürütülen araştırmalarda bu sayı tekrar

tekrar karşımıza çıkmaktadır. Elbette ki aynı süre çalışan herkes aynı derecede başarılı olmaz.

Fakat dünya çapında uzmanlığın daha kısa sürede kazanıldığı da görülmemiştir. Gerçek

ustalığa erişmek için, beynin aldıklarını özümsemesi ve yerleştirmesi gerekir. Bu yerleştirme

de en az 10.000 saat bilfiil çalışarak mümkündür.

Mozart’ın bile çocukluk bestelerinin çoğu başka bestecilerin eserlerinin yeniden

düzenlenmesidir. Gerçek anlamda şaheserlerini 21 yaşından itibaren yazmıştır ki o yaşa

geldiğinde zaten 10 yıldır beste yapmaktaydı. Bu da kabaca 10.000 saatlik çalışma demektir.

Satrançta büyük ustalığa erişmek de 10 yıl sürer. Yalnızca efsanevi Bobby Fischer bunu 9 yılda

başarmıştır. Çalışma (pratik) iyi olduğunuzda yaptığınız bir şey değildir; iyi olmak için

yaptığınız şeydir.

Düşünürseniz, 10.000 saat muazzam uzun bir süredir. Genç bir yetişkinin kendi başına bu

süreye ulaşması neredeyse imkansızdır: ailenizin sizi teşvik ederek desteklemesi lazım.

Yoksul olamazsınız çünkü geçim için başka bir işte çalışırsanız pratik yapmaya zamanınız

kalmaz. Aslında bu sayıya ulaşabilenler genellikle ya hokeyciler gibi özel programlara kabul

edilenler ya da önlerine olağanüstü fırsatlar çıkanlardır.

1971 deki Bill Joy’a dönersek: 16 yaşında bir matematik dahisi. Kamyon dolusu yeteneği var

ama yeterli mi? O dönemde bilgisayarlar oda büyüklüğünde. Bugünkü mikrodalga

fırınlarından daha az güce ve belleğe sahip bir tek bilgisayar milyon dolar tutuyor. Şansınıza

yakınlarınızda bir tane varsa kiralamak ateş pahası. Bir makineyi yalnızca bir kişi

kullanabiliyor.

5

Burada devreye Michigan Üniversitesi giriyor. Zira burası dünyada, aynı anda birkaç insanın

çalışabileceği dev bilgisayar’lara sahip 2-3 yerden birisi. Matematik ve mühendislik okumaya

gelen Bill Joy’u burada bilgisayar böceği bir ısırıyor, bir daha da bırakmıyor.

Bill Joy’un önüne çıkan fırsatlara bakın: Üniversite olarak Michigan’ı seçmesi, en gelişmiş

bilgisayar’ın orda olması, Merkezin bütün gece açık tutulması ve böylece her gün 8-10 saat

programlama yapabilmesi, bu sayede UNIX’i yeniden yazabilecek kapasiteye ulaşması. Evet,

kuşkusuz Joy üstün zekalıydı, öğrenmeye hevesliydi ve işin en önemli kısmı bunlardı. Fakat

uzman olmadan önce birileri ona nasıl uzman olunacağını öğrenme fırsatı vermeliydi.

Böylece 10.000 saate ulaşabildi.

10.000 saat kuralı başarının genel kuralı mıdır? Hepimizin tanıdığı iki örnek daha sıralayalım:

Bill Gates ve Beatles.

1957 de kurulan Beatles 1960 ta adını daha yeni yeni duyurmaya çalışan bir lise grubuydu. O

yıl, bir organizatör tarafından Hamburg’da çalmaya davet edildiler. Liverpool’dayken

çalıştıkları mekanda her gece 1 saat hep aynı şarkıları çalarlarken, Hamburg’daki 24 saat açık

kulüpte haftanın her gecesi 8 saat çaldılar, hem de programı doldurmak için hep yeni şarkılar

üreterek.

8 saat mi dediniz?

Haftanın 7 günü mü dediniz?

1964’te ünleri patlama yapıncaya kadar 1200 defa canlı performans yapmakla kalmamışlar,

müziklerini de olağanüstü geliştirmişlerdi. En başarılı albümleri addedilen ‘Sergeant Pepper’s

Lonely Hearts Club’ ı çıkardıklarında tam 10 yıldır çalışmaktaydılar.

Şimdi bir de Bill Gates’e bakalım:

Seattle’da varlıklı bir aileden gelen Gates, ders çalışmaktan çabucak sıkılan bir çocuktu. Bu

yüzden 7. Sınıftayken ailesi onu Özel Lake Side okuluna gönderdi. Gates’in okuldaki ikinci

yılında Bilgisayar kulübü kuruldu. Velilerin düzenlediği bir kermeste kazanılan üç bin dolarla

Seattle’ın merkezindeki bir ana bilgisayar’a bağlı terminal satın alındı. Yıl 1968. O zaman

değil ilköğretimde, daha bir çok üniversitede böyle bir imkan yok. Olağanüstü!

Bill Joy bilgisayar’ la 1971 de, üniversitede tanışmıştı, Gates ise daha 1968’de. O andan

itibaren de bilgisayar odasında yaşamaya başladı. Gates ve aralarında Paul Allen’ın da

bulunduğu birkaç arkadaşı bu yeni tuhaf cihazı kendi kendilerine öğrendiler. Haftada 25-30

saat çalışıyorlardı. 8. Sınıftan lise sona kadar geçen 5 yıl, Gates’in Hamburg’uydu. Ailesinin

varlıklı olup Lakeside’ı seçmesinden (1968 de kaç lisede bilgisayar terminali vardı?)

başlayarak Bill Joy’unkileri aşan şans ve fırsatlar Gates’in hayatına yön vermişti. Öyle ki,

Gates kendi yazılım şirketini kurmak üzere Harvard’ı bıraktığında 10.000 saati çoktan aşmıştı.

Dünya üzerindeki kaç gencin bu kadar deneyimi vardı ki?

6

Beatles’ın, Bill Joy’un ve Bill Gates’in hikayelerine topluca bakarsak başarıya giden yolun

resmini daha iyi görebiliriz. Kuşkusuz her üçü de inkar edilemez düzeyde, bir kuşakta tek tük

görülecek yeteneğe sahipti. Bu kesin. Fakat onların hikayelerini farklı kılan olağanüstü

yetenekleri değil, önlerine çıkan olağanüstü fırsatlardır.

Sıradışı başarılıların yararlandığı başka bir gizli fırsat da doğum tarihleridir. Dünyanın gelmiş

geçmiş en zenginlerinin listesine bakıldığında 75 kişinin 14’ ünün 19. yy’ın ortalarındaki 9 yıl

içinde doğduğu görülür. Sebep? 1860 ve 1870’lerde Amerika tarihinin en büyük

transformasyonunu yaşıyordu. Demiryollarının döşendiği, Wall Street’in ortaya çıktığı

dönemdi. Geleneksel Ekonominin dayandığı bütün kurallar yıkılmış ve yeniden yazılmıştı.

1831 ile 1840 arasında doğanlara büyük şans doğdu. Öncesi ve sonrasında bu fırsat yoktu.

Kişisel bilgisayar (PC) döneminde de en önemli tarih 1975’tir. O güne kadar bilgisayar’lar dev

boyutlarda ve korkunç pahalıydı. Her elektronik hastasının hayali kendine ait bir bilgisayar’a

kavuşmaktı. 1975 de kişilerin parçaları birleştirip kendi bilgisayar’ını oluşturabileceği kitler

piyasaya çıktı ve 397$ dan satılmaya başlandı. Bundan en fazla kim yararlanabilecekti? 1952

ile 1958 arası doğan gençler. Önce doğanlar işe girmiş, ev bark kurmuşlardı. Buna ayıracak

para ve vakitleri yoktu. Sonrakilerin ise yaşı tutmuyordu. Nitekim Bill Gates (1955), Paul Allen

(1953), Steve Ballmer (1956), Steve Jobs (1955) , Bill Joy (1954) ve Eve Schmidt hep bu

şablona uymaktadırlar.

BÖLÜM 3

DAHİLERİN SORUNU – I

Birinci Dünya Savaşının ertesinde Stanford Üniversitesinde Psikoloji Profesörü Lewis Terman,

tarihteki en ünlü psikolojik araştırmalardan birini başlattı.

Terman’ın uzmanlık alanı zeka testleriydi. Sonraki 50 yıl boyunca dünya çapında milyonlarca

kişinin gireceği Stamford Binet IQ testi onun eseriydi. Terman üst üste IQ testlerine tabi

tuttuğu 250.000 ilk öğretim ve lise öğrencileri arasından, IQ’ su 140-250 arası olan 1457

çocuğu seçti ve kalan hayatında bu dahileri anaç bir tavuk gibi kolladı, gözetti, testlere tabi

tuttu ve iş, aile, sağlık, her yönden izledi. Tüm bulgularını ‘Dehanın genetik araştırması’ adını

verdiği kalın kırmızı ciltlere kaydetti. Ahlak hariç, ‘Birey için hiçbir şey IQ’su kadar önemli

değildir.’ diyordu Terman. Seçtiği kişilerin olağanüstü başarılı olacağına, Amerika’nın

gelecekteki kaymak tabakasını oluşturacağına inanıyordu.

Bugün bile Terman’ın fikirleri başarı anlayışımızın merkezini teşkil eder. Okullar yetenekli

çocuklar için ayrı programlar uygular. Üniversitelerin çoğu zeka testine göre öğrenci kabul

eder. Google, Microsoft gibi şirketler adayların kişisel yeteneklerini ölçer. Hepimiz dahilere

hayranızdır. Bir dahinin geride kalmasının imkansız olduğunu düşünürüz.

Fakat bu doğru mu?

7

IQ skalasının alt tarafındakiler (IQ’su 70’in altında olanlar) zihinsel engelli kabul edilir.

Ortalama skor 100 dür ve üniversiteyi bitirmek için bunun biraz üstü gerekir. Nispeten iyi bir

mastır - doktora 115’in üstünde mümkündür. Genel olarak skorunuz ne kadar yüksekse o

kadar daha iyi eğitim alırsınız, muhtemelen daha çok kazanırsınız ve ister inanın ister

inanmayın, daha uzun yaşarsınız.

Ama bir dereceye kadar.

Başarı ile IQ arasındaki ilişki bir noktaya kadar doğrusaldır. Fakat 120 den itibaren IQ’ nun

daha yüksek olmasının gerçek dünyada bir avantaj yarattığı söylenemez. IQ’su 170 olan

birinin düşünme kapasitesi 70 olandan tabii ki daha iyidir. Ancak nispeten yüksek IQ larda bu

farkın pek önemi kalmaz. 130 olan bir bilim adamının Nobel kazanma şansı 180 olandan daha

az değildir. Baskette de benzer durum söz konusudur. 1.65 boya sahip birinin profesyonel

basketçi olma şansı ne kadar olabilir? Bu düzey oyunculuk için en az 1.80 boy gerekir. Biraz

daha uzunsanız daha da iyi. Fakat bir noktadan sonra boyun önemi kalmaz. Mesela gelmiş

geçmiş en büyük oyuncu Michael Jordan 1.95 di. Zekada da durum aynıdır. Zekanın da bir

eşiği vardır. Nobel ödülü kazanan Amerikalı bilim insanlarına baktığımızda, en iyi birkaç

üniversite dışında, genelde orta ile ortanın üstü üniversitelerden mezun olduklarını görürüz.

Yale veya Harvard’ı bitiren biriyle Georgetown’u bitiren birinin Nobel kazanma şansı aynıdır.

Prof. Barry Schwartz, elit okulların karmaşık öğrenci kabul kurallarını bir yana bırakıp, kura

çekmelerini önermişti. Kesinlikle doğru. Nitekim Michigan Üniversitesi dezavantajlı

kesimlerden ve azınlıklardan gelen çocuklara ayırdığı kotayla standart altı öğrenci kabul

etmektedir. Okul yılları sırasında bu öğrenciler diğerleri kadar başarılı olmasalar da mezun

olduktan sonraki hayatlarında ev, aile, iş, yani her konuda standart üstündeki arkadaşlarıyla

tıpatıp aynı seviyeye gelmektedirler. Zaten önemli olan da gerçek hayat değil mi? Zeka bir

dereceye kadar çok önemlidir. Ondan sonra yaratıcılık, hayal gücü, çalışkanlık gibi pek çok

karakter özelliği devreye girer; Tıpkı basketbol oyunculuğunda boyun ötesinde hız, saha

hakimiyeti, çeviklik, top tutma becerisi ve atıcılığın gerektiği gibi.

Terman’ın hatası buydu. Deneklerini başka özelliklerine bakmaksızın sadece zeka skalasının

%99’una giren grubundan seçmişti. Olağanüstü görünen bu özelliğin aslında ne kadar az

önem taşıdığının farkında değildi. Denekler yetişkin olduktan sonra her çeşit ve seviyede

kariyer, meslek, gelir ve mevki sahibi oldular. %20 si beklenen başarıya ulaştılar. % 60 ı

tatminkar düzeye geldi. % 20 si ise postacı, memur vs veya işsiz olarak yaşamlarını

sürdürdüler. Hiç biri Nobel ödülü kazanamadı. Hatta daha sonra Nobel kazanan iki ilkokul

öğrencisini (William Shakley ve Louis Alvares) Terman test etmiş ama IQ larını yeterli

bulmadığı için gruba kabul etmemişti. Bir başka deyişle Terman dahileri değil de hiç

zekalarına bakmadan aynı aile düzeyindeki çocukları rastgele seçseydi sonuç pek

değişmeyecekti. Nitekim Terman deneyini şu sözlerle tamamladı: “Zeka ve başarının hiç de

birbiriyle alakalı olmadığını görmüş bulunuyoruz.’’ 

8

BÖLÜM 4

DAHİLERİN SORUNU- II

2008 de Amerikan televizyonlarında yayınlanan “1 e karşı yüz” adlı yarışma programında

Christopher Langan adındaki özel davetli bir yarışmacı karşısındaki 100 kişiyi alt ederek

250.000 dolar kazandı.

10 yıldır Chris Langan farklı bir tür ün sahibi. Çeşitli programlara konuk oluyor, dergilerde

röportajları yayımlanıyor. Tanımlanması güç bir beyne sahip olduğundan, hakkında bir

belgesel film bile çekildi.

Langan’ın IQ testleri ölçülemeyecek kadar yüksek çıkıyor. 6 aylıkken konuşmaya başlamış, 3

yaşında okuma – yazma öğrenmiş, 5 yaşında tanrının varlığı konusunda dedesiyle tartışmaya

girişmiş. Okuldayken kitaplara sadece göz gezdirerek sınavlarda en başarılı notları almış,

üniversite sınavında tam puan almış.

Chris’in annesinin 4 oğlu vardı. Anlatılmayacak kadar yoksul bir aileydi. Babası terk edip

gitmiş, üvey baba ayyaş ve şiddet uygulayan biriydi. Bir şehirden diğerine taşınıp

duruyorlardı. Chris üniversiteden burs kazandığı halde, ikinci dönem annesi gerekli bir formu

doldurmadığı için bursunu kaybedip okuldan ayrılmak zorunda kaldı. Bir süre inşaatlarda

çalıştı. Tekrar üniversiteye başladı fakat kardeşleri arabasını bozduğundan sabah derslerine

yetişemiyordu. Dekan’a çıkıp aynı derslerin öğleden sonraki sınıflarına katılmak istediğini

söyledi. Başka öğrencilere her zaman sağlanan bu kolaylığı dekan Chris’e tanımadığı için

oradan da atıldı. Oysa bütün hayali doktora yapıp akademisyen olmaktı. Yarım kalmış tahsille

işçi olarak çeşitli yerlerde çalışırken bile felsefe, matematik ve fizik’le uğraşmaktan

vazgeçmedi. ‘Evrenin Bilinçsel Teorik Modeli’ adını verdiği bir tez hazırladı fakat eğitimini

unvanı yeterli olmadığından bilim dergilerinde yayınlanma ümidi yok. Böylece, bilinen en

üstün zekalılardan Christopher Langan’ın IQ’su ölçülemiyecek kadar yüksek olduğu halde

(Einstein’ınki 150 idi) aile, okul, çevreden kaynaklanan bir dizi şansızlıklardan dolayı bugün

bir çiftlikte oturmuş, üzüm yetiştirmektedir.

Chris Langan’ın yaşamı insanın yüreğini burkuyor. Annesi formu imzalamadığı için bursunu

kaybetmesi, arabası bozulduğu için sabah sınıflarına yetişememesi ve dekanın da onu

öğleden sonraki sınıflara aktarmayı reddetmesi ve daha nice şansızlıklar. Halbuki pek çok

öğrenci üniversitede ders saatlerini değiştirir durur. Chris’in dekanı ikna edememesinin en

büyük sebebi, pratik zekasının yeterli olmamasıydı.

İnsanları sıkıntılı durumlardan laf cambazlığıyla kurtaran, başkalarını kendi isteğini yapmaya

ikna eden beceriye pratik zeka denir. Pratik zeka kime neyi, ne zaman, nasıl söyleyeceğini

bilmektir. Pratik zekaya sahipseniz bir şeyi nasıl yapacağınızı bilirsiniz ama niye bildiğinizi

veya açıklamasını bilmek zorunda değilsiniz. Sadece kafanızda olan mutlak bilgi değil,

uygulamaya (pratiğe) yönelik bilgidir. IQ testleriyle ölçülen analitik zekayla aynı

olmadığından, birinin bulunması illa ki diğerinin de bulunmasını gerektirmez. Tabi

şanslıysanız ikisine de sahip olabilirsiniz.

9

Pratik zeka nereden gelir? Analitik zekanın nereden geldiğini biliyoruz: ağırlıklı olarak

genlerimizden. Ölçüsü IQ dur. Hayatta başını becerme ise bir dizi bilgidir ve öğrenilmesi

gerekir. Bu tür tutum ve becerileri de genellikle ailemizden öğreniriz. Bu süreci incelemek

amacıyla sosyolog Anette Lareau tarafından yapılan bir deneyde siyah ve beyaz, zengin ve

yoksul ailelerden ilkokul üçüncü sınıfta okuyan 12 çocuk seçildi. Her aileye en az 20 defa,

saatler süren ziyaretler yapıldı. Deney uzmanları her aile ve çocuğu günlük yaşamları içinde

ailenin köpeği gibi izledi ve not aldı. Sanırsınız ki 12 ailenin de yetiştirme tarzı farklıydı: sert

aileler, gevşek aileler, ilgili aileler, ilgisiz aileler vs vs. Oysa sonuç çok farklıydı. Yalnızca iki tip

çocuk yetiştirme felsefesi vardı ve bunlar sosyal sınıf hattıyla bölünüyordu. Varlıklı aileler

çocuklarını bir şekilde, yoksul aileler çocuklarını başka bir şekilde yetiştiriyordu.

Varlıklı aileler çocuklarını serbest zamanlarında bir aktiviteden diğerine koşturuyorlar,

öğretmenleri, koçları, takım arkadaşları hakkında sorular soruyorlardı. Çocuklarıyla sohbet

ediyorlar ve yalnızca emir vermek değil, fikirlerini de alıyorlardı. Otorite durumlarında

çocuğun büyüğe karşı çıkmasını, müzakere etmesini, sorgulamasını normal kabul ediyorlardı.

Okulda başarısı düşerse çocuk açısından olduğu kadar öğretmenler açısından da

sorguluyorlardı sebebini.

Yoksul ailelerde ise okul dışı aktivite neredeyse hiç yoktu. Katılan çocuk da kendi çabasıyla

katılıyordu. Otorite karşısında pısıyorlar, suskun kalıyorlardı. Hep geri planda duruyorlardı.

Lareau varlıklı sınıfın yetiştirme tarzına ‘ Hedefe Yönelik’ adını veriyor. Bu tarz, çocuğun

yeteneklerini, fikirlerini ve becerilerini aktif biçimde geliştirme ve değerlendirme girişimidir.

Yoksul aileler ise aksine ‘Doğal Büyüme Stratejisi’ izler. Çocuğun bakım sorumluluğunu

üstlenirler fakat kendi halinde büyüyüp gelişmeye bırakırlar.

Lareau, bir yöntemin ahlak açısından diğerinden daha iyi olmadığını vurguluyor. Yoksul

çocukları daha terbiyeli, daha az mızmız, vaktini daha yaratıcı biçimde kullanan, bağımsızlık

duygusu gelişmiş çocuklar olarak nitelendiriyor. Hedefe yönelik tarzın da pratik anlamda

büyük yararları vardır. Çocuk değişik deneyimler kazanır. Takım çalışmasını ve disiplinli

durumlarla başa çıkmayı öğrenir. Büyüklerle rahat ilişki kurmayı ve gerektiğinde karşı fikrini

dile getirmeyi becerir. Hakkını koruma bilincine sahiptir. Ortamı kendi tercihlerine göre

şekillendirir. Aksine, yoksul çocuk olumsuzluklarla karşılaştığında güvensizleşir ve kendi

kabuğuna çekilir.

Varlıklı çocuk kendisine saygılı davranılmasına alışıktır. Kendisini özel biri olarak büyüklerin

ilgi ve dikkatine layık görür.

Bu özelliklerin hiçbiri genlerden gelmez. Irka bağlı da değildir. Tamamen ailesinin

davranışının, öğretisinin ve teşviklerinin sonucudur. Bir kültür meselesidir. Varlıklı çocuk

yalnızca daha iyi okullara gittiği için değil, daha önemlisi ‘hakkım var ve layığım’ duygusunun

öğretilmesi dolayısıyla modern dünyada başarılı olmaya daha yatkındır. Yoksul çocuğun

otorite karşısında itiraz etmeyi, kendi fikrini söylemeyi ve haklarını kollamayı becerememesi

büyük handikap teşkil eder. 

10

Terman’ın denekleri de tamamen dahi çocuklardan seçilmişti. Büyüdüklerinde ortaya çıkan

muazzam yaşam ve başarı seviyesi farkının nedenleri incelendiğinde başlıca etkenin

yetiştikleri aile olduğu görüldü. En iyi duruma gelenler kitap okuyan, çoğu yüksek okul

mezunu, nispeten varlıklı ailelerden geliyordu. En alt seviyedekilerin aileleri yoksul ve

tahsilsizdi. En iyiler gelir, kariyer ve mevki üstünlüğü yanında daha çekici, oturaklı, cevval ve

iyi giyimliydiler. Bu 4 özellik en alt seviyedekilerle karşılaştırıldığında iki ayrı insan türüne

bakıyor gibiydiniz. Hepsi deneye aynı seviyede başlamış, ancak alttakileri çevresi dünyaya

hazırlamadığından yitik yetenek olup çıkmışlardı. Bu da bize şunu gösteriyor ki hiç kimse, ne

pop yıldızları, ne profesyonel sporcular, ne yazılım milyarderleri ve hatta ne de dahiler tek

başlarına başarılı olurlar.

BÖLÜM 5

JOE FLOM’DAN 3 DERS

Joe Flom büyük buhran yıllarında New York’ta Yahudi bir göçmen ailenin çocuğu olarak

doğmuştu. Aile aşırı yoksuldu. Joe küçük yaşta avukat olmayı kafasına koymuştu. Azmetti,

çalıştı ve Harvard’ı bitirdi. Tipinden ve Yahudi oluşundan dolayı iş için başvurduğu hiçbir

büyük avukatlık firması onu kabul etmedi. Nihayet 3 avukatın kurduğu yeni yetme Skadden

ve Arps firmasında iş buldu. Kısa sürede firmanın büyük ortağı oldu.

Bugün Skadden ve Arps dünya çapında 23 ofiste 2000 avukatın çalıştığı, bir milyar $’ın

üstünde ciro yapan, dünyanın en güçlü ve büyük avukatlık firmalarından biridir. Şirket satın

alacaksanız veya şirketiniz satın alınıyorsa kendinizi ya bu firmaya emanet edersiniz, ya da

‘keşke etseydim’ dersiniz. Bu hikaye şimdiye kadar anlattıklarımı tekzip mi ediyor sizce?

Yoksulluktan zirveye çıkan biri. Ne demiştik? Başarılı insanların başarısı bir tek kendilerinden

kaynaklanmaz. Geldikleri yer ve bulundukları ortamın bir ürünüdürler. Joe’nun zekasını,

kişiliğini veya hırsını bir kenara bırakalım. Tabii ki bunlara bolca sahipti. Ama diğer faktörlerin

hepsi aleyhineydi, ancak hepsi beklenmedik şekilde fırsat ve avantaj teşkil etti.

Joe’yu işe almayan o yılların büyük firmaları tamamen ‘beyazlardan’ oluşan, birbirlerine sıkı

sıkıya bağlı, kendini beğenmiş firmalardı. Genellikle şirketlerin vergi, hisse ihracı gibi işlerine

bakar, tazminat davalarını ve şirket ele geçirme (takeover) davalarını küçümsedikleri için

almazlardı. O yüzden 1950’lerde ve 60’larda Bronx ve Brooklyn’li Yahudi avukatların kapısına

gelen davalar beyaz şirketlerin tenezzül etmediği tazminat ve daha da önemlisi,

‘vekaletname’ davalarıydı. Bir yatırımcı bir şirketi ele geçirmeyi kafasına koyunca yönetimi

beceriksizlikle suçluyor ve hissedarlara gönderdiği mektupta şirket yöneticilerini genel

kurulda devirmek için vekaletnamelerini istiyordu. Vekalet savaşlarında devreye Joe Flom

gibi avukatlar giriyordu.

11

Derken 1970lere gelindi. Piyasalar uluslararası hale geldi, para miktarı arttı. Yatırımcılar

saldırganlaştı. Ele geçirmelerin sayısı ve büyüklüğü hızla artmaya başladı. Öyle ki 1970’lerin

ortalarından 1980’lerin sonuna kadar birleşme ve ele geçirmelerde ortada dönen para her yıl

%2000 artarak çeyrek trilyon dolara ulaştı. Eski ekol firmaların tenezzül etmediği tazminat ve

ele geçirme davaları birdenbire bütün firmaların gözdesi oldu. Peki hukukun bu iki alanında

kim uzmanlaşmış, kim tecrübe kazanmıştı? 10 – 15 yıl önce büyük firmalarda iş bulamayan

Yahudi gençlerin kurduğu, bir zamanların marjinal ikinci sınıf avukatlık firmaları tabi ki. Bir

alanda bir kere ün kazandınız mı, yeni müşteriler koşarak size gelir.

Bu öykü Bill Joy ve Bill Gates’inkine ne kadar benziyor değil mi? Onlar da hiçbir fayda

ummadan tüm zamanlarını bilgisayar başında geçirmişler, PC devrimi başladığında da

arkalarındaki 10.000 saatle yarışa çok önce başlamışlardı. Flom da Skadden ve Arps da 20 yıl

boyunca dirsek çürütüp uzmanlaşmış, dünya değişiverince de yeni dünyaya hazır olmuştu.

Joe olumsuzluğu yenmemişti; olumsuzluk fırsata dönüşmüştü.

Başarı faktörleri arasında kişinin doğum tarihinin de büyük önem taşıdığını daha önce

söylemiştik. Dev iş adamlarının (Rockefeller Vanderbilt) 1830 – 1840 arasında, yazılım

dahilerinin 1954-1958 arasında doğduğu gibi, Newyorklu Yahudi avukatlar için de en büyük

şans 1930’larda doğmuş olmaktı. 1930’ların büyük buhranında doğum oranları adamakıllı

düşmüştü. O yüzden bu kuşağın çocukları az öğrencili okullarda iyi eğitim alıyorlar,

üniversiteyi bitirince de fazla rakip olmadığından kolayca iş buluyorlardı.

New Yorklu başarılı avukatların başka bir ortak noktası da aileleridir.

19. yy’ın sonlarıyla 20. Yy’ın başlarında Amerika’ya göç eden Yahudi göçmenler diğer

ülkelerden gelen göçmenlere benzemiyordu. İrlandalı ve İtalyanlar Avrupa’nın yoksul

taşrasında icarla çiftçilik yapan köylülerdi. Yahudiler ise, yüzyıllardır Avrupa’da toprak sahibi

olmalarına izin verilmediğinden, şehirlere ve kasabalara toplanmışlar, esnaflık ve zanaat

öğrenmişlerdi. Bakkallık, kuyumculuk, mücellitlik, saatçilik gibi mesleklere sahiptiler ancak en

fazla terzilik, şapkacılık ve kürkçülük gibi giyim işi ile uğraşıyorlardı. Mesleklerini yeni

dünyada da sürdürdüler. Öyle ki, 1900’lere gelindiğinde New York’ta giyim sektörü

tamamıyla Yahudi göçmenlerin eline geçmişti. Giyim sektörü ise New York ekonomisinin en

büyük ve en fazla gelir getiren sektörüydü. Oysa İtalyan ve İrlandalılarda aynı beceriler

olmadığından amele, hizmetçi veya inşaat işçisi olarak iş bulabiliyorlardı. Yahudiler kendi

kendilerinin patronuydu. Kararlarının ve tuttukları yolun sorumluluğu kendilerine aitti.

Kafalarını ve hayal güçlerini kullanıyorlardı. Yaptıkları işte gayretlerinin ödülünü alıyorlardı.

Ne kadar çok çalışırlarsa o kadar çok para kazanıyorlardı. Bu üç şey: kendi başına karar ve

sorumluluk almak, kompleks bir görev ve gayretle ödül arasındaki orantı, yapılan işten tatmin

olmak için mutlak gereken niteliklerdir. Nihayetinde 9’dan 5’e kadar bizi mutlu eden şey

kazandığımız para değil, yaptığımız işte tatmin olmaktır. Bu üç kritere sahip işin bir anlamı

vardır. Bill Gates Lakeside okulunda klavye başına geçtiğinde de, Beatles her gece 8 saat

çalmak durumunda kaldığında da aynı tatmini yaşadıklarından pes etmemişlerdi. Yapılan işin

bir anlamı yoksa tam bir hapishanedir. O yüzden hukuk, tıp ve benzeri bir mesleklerde en üst 

12

kademelere ulaşmak isteyenlerin çıkaracağı ders şudur: Yeterince sıkı çalışırsanız, kendinizin

değerini kanıtlarsınız, kafanızı ve hayal gücünüzü kullanırsanız dünyayı istediğiniz gibi

şekillendirebilirsiniz.

Sonuçta çok başarılı New York avukatlarının üç ortak özelliği şunlardır: Yahudi olduğu için

vaktiyle ‘beyazlar’ tarafından dışlanmak, anlamlı iş yapan ebeveynin çocuğu olmak ve

1930’larda doğmuş olmak. Bu üç avantaj bugünkü konumlarına gelmelerinde en önemli

etkendir.

KISIM 2: KÜLTÜREL MİRAS

BÖLÜM 6

HARLAN, KENTUCKY

Harlan kasabası başta olmak üzere Kentucky Eyaletinin Appalaş Dağlarındaki bölgede kan

davaları çok yaygındır. Bunun sebebi yoğun ve çeşitli araştırmalara konu olmuş ve sonunda

sosyologların ‘şeref kültürü’ adını verdiği bir tür töreye dayandığına karar verilmiştir.

Şeref Kültürleri, Sicilya, Bask gibi dağlık ve toprakları çok az verimli bölgelerde kök salar.

Kayalık bir yamaçta yaşıyorsanız tarım yapamadığınızdan keçi ve koyun beslemeye

yönelirsiniz. Çobanlık (hayvan yetiştiriciliği) çevresinde gelişen kültür, tarım çevresinde

gelişen kültürden çok farklıdır. Bir çiftçinin yaşaması, çevresindekilerle işbirliği ve

yardımlaşma içinde olmasına bağlıdır. Fakat bir çoban kendi başınadır. Çiftçiler gece vakti

tüm varlıklarının ellerinden alınacağı korkusunu yaşamazlar çünkü ekili ürünü toplamak kolay

değildir. Oysa hayvan sahipleri her an mallarının çalınacağı korkusunu taşırlar. O yüzden sert

olmaları gerekir: sözleri ve davranışlarıyla zayıf olmadığını kanıtlamalıdır. Şanına gelecek en

ufak bir lafa karşı savaşmaya her an hazırdır. İşte şeref kültürü budur. Bu dağlık ve bereketsiz

topraklarda şiddet çok yaygındır. Sert ve acımasız çevre koşullarına karşı çok sıkı aile bağları

kurarak ve aşiret içinde yaşayarak kendilerini korurlar. Kan bağına sadakat her şeyden

üstündür. Cinayet oranları tüm ülkeden yüksek olduğu halde hırsızlık ve kapkaç daha

düşüktür.

Şeref Kültürü yalnızca doğduğunuz veya anne – babanızın doğduğu yerle sınırlı değildir.

Dedelerimizin ve onların dedelerinin nerede ve nasıl büyüdüğüne kadar gider. O bölgede

yaşamış biri, aile hayvancılığı çoktan terk etmiş, tahsil yapmış, çok para kazanmış olsa bile

aynı davranışları sergiler. Kültürel miraslar şiddetli güçlerdir. Derin kökleri ve uzun ömürleri

vardır. Onları yaşatan koşullar değişse bile nesiller, nesiller boyu tutum ve davranışları

etkilemeyi sürdürür.

Outliers’da şimdiye kadar başarının ne zaman ve nerede doğduğunuz, ailenizin ne iş yaptığı,

yetişme şartlarınız gibi pek çok avantajın birikiminden yükseldiğini gördük. İkinci kısımda,

atalarımızdan tevarüs ettiğimiz gelenek ve tutumların aynı rolü oynayıp oynamadığını

göreceğiz. Kültürel mirasları ciddiye almak suretiyle insanları yaptıkları işte daha iyi hale

getirebilir miyiz?

13

BÖLÜM 7

UÇAK KAZALARININ ETNİK TEORİSİ

Kore Hava Yolları 20. Yy’ın ortalarından sonuna kadar geçen sürede çok ciddi kazalar yaptı.

Öyle ki, uçak düşme oranı iyi havayollarının 17 katına çıktı. Fakat 2000’den bu yana Korean

Air’in güvenlik kaydı lekesizdir. Bugün herhangi bir hava yolu kadar güvenlidir. Şirket bu

başarıyı ancak kültürel mirasın önemini kabul ettikten ve ona göre önlem aldıktan sonra elde

edebildi.

Uçak kazaları gerçek hayatta filmlerdeki gibi pek ani olmaz. Motorun bir parçası bir arızadan

dolayı patlayıp alev almaz. Tipik bir ticari uçak evinizdeki ekmek ısıtıcı kadar güvenlidir. Uçak

kazaları daha ziyade küçük zorlukların ve görünüşte önemsiz arızaların birikimi sonucudur;

tıpkı bütün sanayi kazaları gibi.

Tipik bir kazada hava pek fazla değil ama pilotu strese sokacak kadar kötüdür. Genellikle

tarifenin gerisinde olduğundan pilotlar acele etmektedir. Uykusuz ve yorgundur, berrak

düşünemez. Pilotlar birlikte hiç uçmamış olduklarından aralarında anlaşma sıkıntısı vardır.

Derken hatalar başlar. Bir de değil; tipik bir kaza birbirini izleyen 7 insan hatası sonucudur.

Her biri tek başına olsa kaynayıp gidecek hatalar. Üstelik bu 7 hata bilgi ve uçuş becerisi

yetersizliğinden de kaynaklanmaz. Pilotun kritik bir teknik manevra yapmak zorunda kalıp

başaramaması da değildir olay. Uçak kazalarına yol açan hatalar zinciri takım çalışması ve

iletişim eksikliğinden kaynaklanır hep. Bir pilot önemli bir şey fark eder fakat nasılsa diğerine

söylemez. Bir pilot bir hata yapar diğeri fark etmez. Kritik bir durumun bir dizi işlemle

düzeltilmesi gerekir ve her nasılsa pilotlar koordinasyonsuzluktan bir işlemi atlar.

Tüm kokpit iki kişi tarafından idare edilecek şekilde tasarımlanmıştır. Birbirlerini sürekli

olarak hem kontrol etmeleri, hem de işbirliği gerekir.

Ancak genelde kazalarda olan şudur: Kaptan uçuş koltuğunda oturur. Yardımcı pilot bir hata

görünce ikazını hiç vurgulamadan, yumuşak, ima şeklinde yapar. Kaptan duymasa veya

durumu düzeltecek hareketi yapmasa bile sesini yükseltmeye çekinir. Hata düzeltme

işlemleri yapılmadığından sonunda kaza gerçekleşir.

Hollandalı Profesör Hofstede’nin uzun araştırmalar sonucu oluşturduğu Güce Uzaklık indeksi

(Power Distance Index- PDI), hiyerarşi karşısındaki tutumu, yani bir kültürün otoriteye verdiği

değeri ve gösterdiği saygıyı ölçümler. Hofstede ‘Kültürün Sonuçları’ adını verdiği eserinde

şunları yazar:

“Düşük indeksli ülkelerde güç sahipleri güç sahibi olmaktan adeta utanırlar ve güçlerini

saklamaya çalışırlar. Liderler resmi sembollerini bırakıp gayri resmi statülerini vurgular.

Düşük indeksli Avusturya Başkanı bazen işine tramvayla gider. Hollanda Başbakanını

14

Portekiz’de bir kampta karavanıyla tatil yaparken gördüm. Böyle şeylere rastlamak, yüksek

indeksli Fransa ve Belçika gibi ülkelerde neredeyse imkânsızdır.”

Bu fark Almanya ile Fransa arasında da çok belirgindir. İki ülkenin aynı sektörde, aynı

büyüklükteki imalat fabrikalarını karşılaştıran bir araştırmada Fransız fabrikalarında

çalışanların ortalama %26 sının, Alman fabrikalarında ise %16 sının yönetim kadrosunda

olduğu görülmüştür. Ayrıca Fransızlar tepe yöneticilerine Almanlardan çok daha fazla ücret

öderler. Bu da iki ülkenin hiyerarşiye yönelik tutum farkından kaynaklanır. Fransızların güç

mesafe indeksi Almanların iki katı olduğundan, hiyerarşiye Almanların hiç duymadığı şekilde

ihtiyaç duyar ve destekler.

Yüksek indeksli kültürlerde astlar üstlerine itiraz edemezler, kolay kolay fikirlerini beyan

edemezler. Havacılık sektöründe bu durum vahim sonuçlara yol açar. Bu kültürden gelen

yardımcı pilotlar, kaptanı ve kule görevlisini kendinden yukarda gördüğü için olumsuzluk veya

hata durumunda ikazları yetersiz, itirazları ise hiç yoktur. O yüzden gerekli tedbirler

zamanında alınamaz ve kaza kaçınılmaz olur.

En yüksek PDI’lı 5 ülke:

1. Brezilya 2. Kore 3. Fas 4. Meksika 5. Filipinler

En düşük PDI’lı 5 ülke:

1. ABD 2. İrlanda 3. Güney Afrika 4. Avustralya 5. Yeni Zelanda

Korean Air’da ast – üst ilişkisi o kadar katıydı ki yatılı uçuş aralarında genç pilotlar kaptana

yemek yapmaktan tutun da hediyelerini satın almaya kadar pek çok şeyden sorumluydular.

“Amir kaptandır; o neyi; ne zaman, nasıl canı isterse öyle yapar. Karşısında herkes sessizce

oturup hiçbir şey yapmaz “ geleneği ve anlayışı hakimdi. Yüksek güç uzaklık indeksli

kültürlerde iletişim yalnızca dinleyicinin bütün dikkatini verebildiği ve imalar, üstü örtülü

ifadelerin gerçekte ne anlama geldiğini çözmeye vakit olan durumlarda işe yarar. Fırtınalı bir

gecede kokpitin içinde bitkin bir pilotun aletsiz iniş gerçekleştirmeye çalıştığı durumlarda

değil.

Nihayet 2000 yılında Korean Air harekete geçerek dışarıdan bir uzmanla anlaştı. Uzman önce

pilotların İngilizcesini sınadı zira havacılık dünyasının dili İngilizceydi. Pilotlar dünyanın

herhangi bir yerindeki hava kontrol kulesiyle konuşurken bu dili kullanırlar. O yüzden pilotlar

yoğun dil eğitimine tabi tutuldular. Uçuşa başlamadan önce başvurulan checklist İngilizce

düzenlendi. Pilotların kokpitte kendi aralarında İngilizce konuşması istendi. Bunun ayrıca şu

faydaları oldu: Pilotların esas sorunu, ülkelerinin kültürel mirasının ağırlığının altında eziliyor

olmalarıydı. Kore dilinin iki kişi arasındaki yakınlığa ve saygıya göre değişen altı çeşit hitap

şekli vardır. Bu da kaptanla yardımcısı arasında katı hiyerarşiye yol açıyordu. İngilizce de sen

– siz farkı dahil böyle farklı hitap şekli olmadığından İngilizce sayesinde aralarındaki ilişki de

yumuşuyor ve eşitleniyordu. Söz konusu uzman, kültürel mirasların önemli, güçlü, yaygın ve 

15

kalıcı olduğunu biliyordu fakat kimliğimizin ayrılmaz bir parçası olmadığına inanıyordu.

Koreliler kültürlerinin bu özelliklerini dürüstçe kabul ederse, havacılık dünyasına uygun

olmayanları değiştireceklerinden emindi. Nitekim bu teşhis doğru çıktı.

Korean Air’ın hiyerarşisinde, kaptandan ve yardımcı pilottan sonra yer alan uçuş

mühendisleri yeniden eğitilip Batı havayollarına transfer edildiler. Tecrübeli fakat en alt

basamaktaki bu kişiler kültürlerinin kısıtlayıcı bağlarından kurtulunca yeni pozisyonlarında

son derece başarılı oldular.

Bu örnek de göstermektedir ki , kültürün, tarihin ve birey çevresindeki dünyanın mesleki

başarı üzerinde ne kadar etkili olduğunu anladığımız zaman çaresiz olmadığınızı da anlar ve

başarısızlıktan başarı öyküsü yazabiliriz. Her birimizin zaaflarıyla-güçleriyle, eğilimleriyledirençleriyle farklı kültürlerden geldiğini kabul etmek neden bu kadar zor?

Kim olduğumuz, nereli olduğumuzdan ayrılamaz. Bu gerçeği dikkate almadığımız zaman

düzeltme olasılığını da kaybederiz.

BÖLÜM 8

ÇELTİK TARLALARI VE MATEMATİK TESTLERİ

Güney Çin’de bugün Sanayi bölgesi olan İnci Nehri deltası ve Guang Zhou bir zamanlar

tamamen çeltik tarlalarından ibaretti. Bugün bile Nan Ling dağlarına yaslanmış dalgalı tepeler

Çin’in önemli pirinç yetiştirme bölgelerinden biridir.

Pirinç Çin’de binlerce yıldır üretilmektedir. Japonya’dan Singapur’a kadar doğu Asya’ da

pirinç yetiştirme teknikleri Çin’den yayılmıştır.

Çeltik tarlaları buğday tarlası gibi topraktaki bitki, taş vs temizlenerek ekime açılmaz, inşa

edilir. Çeltik tarlaları ya girift teras dizileri halinde yamaçlara oyulur, yahut da bataklıklarda

veya nehir çevresindeki ovalarda büyük emek sarf ederek inşa edilir. Sulanması

gerektiğinden etrafı setle örülür. En yakın kaynaktan su kanalları kazılır. Setlere, bitki belli bir

seviyeye kadar su altında kalacak şekilde su akışını ayarlayan delikler açılır. Suyun süzülüp

gitmesini önlemek için tarla tabanının kil olması gerekir fakat çeltik fideleri sert kile

ekilemeyeceğinden kilin üstü yumuşak çamurla kaplanır. Kil çanağı adı verilen bu toprak

parçası adeta bir mühendislikle öyle ayarlanır ki hem bitki optimum seviyede su altında

kalsın, hem de fazlası akıp gitsin. Gübreleme de ayrı bir hünerdir. Başta insan dışkısı, çeşitli

maddelerden oluşan gübrenin verilme miktarı ve zamanı doğru ayarlanmazsa faydadan çok

zarar getirir.

16

Ekim zamanı geldiğinde çiftçinin önünde yüzlerce tohum seçeneği vardır. Her tohumun

artıları ve eksileri olduğundan en iyi verimi alacak şekilde bir defada 10’un üstünde türde,

oranı mevsimine göre değişen tohumların karışımının ekilmesi gerekebilir.

Aile tohumları önce özel hazırlanmış tohum yatağına eker. Birkaç hafta sonra fideler oradan

alınıp 15 cm aralıkla sıralar halinde tarlaya dikilir ve dikkatle büyütülmeye başlanır. Yabani

otlar elle ayıklanır. Böceklerden arındırmak için her fide bambu taraklarla tek tek taranır. Bu

arada su seviyesi tekrar tekrar kontrol edilir. Fidanlar olgunlaşınca tüm aile, akrabalar ve

arkadaşlar bir araya gelerek ürünü çabucak hasat ederler ki yağışsız kış mevsimi başlamadan

yeniden ekim yapılabilsin.

Güney Çin köylerinde üç öğün lapa yenir. Nisbeten varlıklı olanlar lapanın üzerine biraz sebze

veya et-balık parçacıkları ekleyebilir. Varlık ve sosyal statü pirinçle ölçülür. Kısacası pirinç

hayattır.

Çeltik tarlalarının en önemli özelliği, kil çanaklarının küçüklüğüdür. Her biri bir otel odası

büyüklüğünde olan bu çanakların 2-3 tanesi tipik bir köylü ailesinin tüm geçim kaynağıdır. O

yüzden köylüler şafak sökmeden işe koyulup, en iyi verimi elde etmek için gün boyunca

gübreleme, su seviyesini ayarlama, yabani otları ve haşereleri ayıklama ile uğraşırlar. Bir

çeltik tarlasına verilen emek, aynı büyüklükteki mısır veya buğday tarlasına verilen emeğin 10

ila 20 katıdır ve bir yılda 3000 saate ulaşır.

Bu nedenle, Asyalıların çalışkanlık geleneği hayatlarının her alanına yansır, Batıya göç

edenlerde bile. Batı’daki bir üniversitenin kampüsüne gidin, herkes ayrıldıktan sonra Asyalı

öğrenciler hala kütüphanededir. Çalışma şevki muhteşem bir şeydir. Gerçekten sıkı çalışmak

başarılı insanların ilkesidir. Bu kitapta incelediğimiz bütün kişi ve gruplar hep yaşıtlarından

fazla çalışarak bu başarıyı elde etmişlerdir.

Şu rakamları yüksek sesle okuyun: 4,8,5,3,9,7,6. Gözünüzü uzaklaştırıp 20 saniye içinde

rakam dizinini ezberleyip tekrar etmeye çalışın. Diliniz İngilizce ise, dizini tam hatırlama

şansınız %50 dir. Ama eğer Çinli iseniz, her tekrarınızın doğru olması neredeyse kesindir. Peki

ama neden? Çünkü biz insanlar sayıları iki saniyelik hafıza çevrimine depolarız. O iki saniyelik

süre içinde söylediğimiz veya okuduğumuz her şeyi kolayca hatırlarız. İngilizceden farklı

olarak Çincede 4,8,5,3,9,7,6 dizisini okumak sadece 2 saniye sürer. Bir dilde sayıları telaffuz

etmek için gereken süre ile o dili konuşanların hafızası ters orantılıdır. Bu alanda ödül, Hong

Kong’da konuşulan Kanton Çincesinindir.

Ayrıca, bütün doğu Asya dillerinde 10’dan büyük sayıların okunuşu çok daha mantıklıdır.

20’ye iki on, 35’e üç on 5 denmesi gibi. Kesirlerde de aynı kolaylık vardır. Böylece kafadan 4

işlem yapmak kolaylaşır.

17

Batılı çocukların ilkokuldan itibaren matematikle arası bozulur. Bunun başlıca sebebi dil

yapısının ve temel kurallarının matematiği anlamayı zorlaştırmasıdır. Aksine, Asyalı çocuklar

aynı şaşkınlığa düşmez. Sayıları daha kolay hatırlar, işlemleri çabucak yaparlar ve böylece

matematikten zevk alırlar. Bu avantaj sayesinde Çinli, Güney Koreli, Japon öğrenciler ve o

ülkelerden yakın zamanda Batı’ya göç edenler ulusal ve uluslararası matematik testlerinde

Batılılara nazaran üstün başarı göstermektedirler.

Bir araştırmada bir grup lise öğrencisine, ev ödevi olarak verilen bir matematik sorusunu

çözmeye uğraşırken cevabı bulamayacaklarına inanıp bırakmaları ne kadar sürer diye

sorulmuş ve 30 saniye ile 2 dakika arasında cevabı alınmıştır. Ancak bu süre bazı kişi ve

gruplarda 22 dakikaya kadar çıkmaktadır. Öyle bir ülke düşünün ki bu azim istisna değil köklü

bir kültürel miras olsun!

Her yıl eğitimcilerden ve idarecilerden oluşan uluslar arası bir grup tüm dünyada ilköğretim

okulu öğrencilerine kapsamlı bir matematik ve fen testi uygular. Öğrencilerden teste

başlamadan önce çok çeşitli konulardan oluşan 120 soruluk kapsamlı bir formu doldurmaları

istenir. Bazı öğrenciler sıkılıp formun tamamını doldurmazlar. İşin ilginci şudur: formda

cevaplanan soru sayısı ülkeden ülkeye değişir. Öyle ki, katılımcı ülkelerin sıralaması, cevap

verilen soru sayısına göre yapılabilir. Ve daha da ilginci bu sıralama ülkelerin başarı

sıralamasıyla tıpa tıp aynıdır. Başka bir deyişle öğrencileri upuzun bir formun bütün sorularını

tek tek cevaplayacak sabrı, azmi ve konsantrasyonu gösteren ülkeler, problemleri en iyi

çözen ülkelerdir. O yüzden matematik olimpiyatları tek bir matematik sorusu sormadan da

yapılabilir. Bütün yapacağınız şey, öğrencilere ağır çalışmaya ne kadar hevesli olduklarını

ölçen bir ödev vermektir. Ona bile lüzum yok; çalışma ve gayret göstermeye hangi ulusal

kültürlerin en fazla ağırlık verdiğini bilmek bile yeter.

Peki her iki listede hangi ülkeler başı çekiyor? Cevap hiç de şaşırtıcı değildir. Singapur, Güney

kore, Çin, Tayvan, Hongkong ve Japonya. Beşinin de ortak yönü, pirinç tarımı geleneğinden

gelen ve çalışmaya en büyük değeri veren kültürlere sahip olmalarıdır.

Korelilerin köklü kültürel mirası uçak kullanmada sorun yaşatırken Asyalıların bu kültürel

mirası da 21. Yy’da avantaj sağlamaktadır. Evet, kültürel miraslar önemlidir. Daha kaç

kültürel miras 21. Yy’ın gerçekleri üzerinde etkili kim bilir?

BÖLÜM 9

Yaz tatili ve başarı

Amerika’nın kuruluş yıllarında her topluluğun, kasabanın, köyün kendi başına üstlendiği

eğitim düzenine 19.yy da çeki düzen verilmek üzere girişim başlatıldı. İnsanlar genelde ancak

yeni fikirlere şekil verirler ve çıkış noktamız hep mevcut durumdur: bildiğimizden yola çıkıp 

18

bilmediğimize ulaşırız. O zamanki reformcuların bildiği, tarım mevsimlerinin düzeniydi. O

yüzden okul takvimi ekim – hasat - dinlenme dönemlerine göre ayarlandı. Toprağın fazla

işlenmesiyle tükendiği ve nadasa bırakılması gerektiği gibi, zihinlerin de fazla çalışma ve

öğrenmeyle sulanacağına inanılıyordu. Bunu önlemek için uzun bir yaz tatili gerekliydi.

Yaz tatillerinin eğitim üzerindeki etkisi pek az dile getirilir, vazgeçilmez bir olgu olarak

görülür. Ancak öğrencilere okul yılının başında ve sonunda yapılan testler nasıl çocukların yıl

içinde ne kadar öğrendiklerini gösteriyorsa, yaz tatilinin başında ve sonunda yapılan testler

de çocuğun tatil döneminde ne kadar öğrendiğini veya unuttuğunu gösterir. Bu testlerde

varlıklı çocukların tatil döneminde bilgi ve görgülerinin daha da arttığını, yoksul çocukların ise

aksine azaldığını görmekteyiz. Bunun başlıca sebebi, daha önce de sözünü ettiğimiz

yetiştirme farkıdır. Varlıklı aileler yazın da çocuklarının kamplarla, kitaplarla öğrenimini

sürdürmesini sağlarken, yoksul çocukların tek seçeneği televizyondur.

Bu durum bize eğitim sonunun ters yönden ele alındığını gösterir. Sınıfları küçültme,

müfredatı değiştirme, her öğrenciye bilgisayar verme gibi önlemler uzun uzun

tartışılmaktadır. Oysa alınacak en birinci önlem okul günü sayısını arttırmaktır. Böylece hem

varlıklı – yoksul farkı kalkar, hem de çocuklar daha iyi eğitim alır.

Asyalı çocukların matematik sınavlarında kaydettiği üstünlüğün başka bir sebebi de budur

zira Asya ülkelerinde uzun tatiller yoktur. Amerika’da ortalama okul günü sayısı 180 iken

Güney Kore’de 220, Japonya’da 243’tür. Yine böyle bir uluslararası testte çocuklara cebir,

yüksek matematik ve geometri sorularının kaç tanesini sınıfta işledikleri sorulmuştur.

Amerikalı lise son çocukları bu soruya % 54 oranında, Japon çocukları % 92 oranında işledik

cevabını vermişlerdir. Okul yılı 243 gün olursa sonuç farklı olabilir mi?

Amerika’da Newyork’tan başlayarak pek çok eyalette en yoksul semtlerde deneysel KIPP

okulları açılmıştır. Bu okullarda çocuklar sabah yedi buçuktan akşam beşe kadar ders

görmekte, daha sonra da yediye kadar ev ödevi, spor takımları gibi etkinliklere

katılmaktadırlar. Cumartesileri 09-13 arası okul vardır. Bu da geleneksel devlet okullarından

%50 - % 60 daha fazla öğrenim süresi demektir. Normal eğitimde “ya batarsın, ya çıkarsın”

yaklaşımı hakimdir. Öğretmen ateş eder gibi dersi anlatır, anlayan anlar, anlamayan anlamaz.

Süre uzun olunca öğretmenin dersi açıklaya açıklaya anlatmasına ve öğrencilerin de konuyu

tekrar edip hazmetmesine vakit olur.

Program zor mu? Zor. Ağır mı? Ağır. Fakat sonuçta yoksul muhitlerden gelen çocukların

%84’ü kendi sınıf seviyelerindeki çocukların ortalamalarından daha üstün başarı gösteriyor. %

90 ‘ı özel liselere burs kazanıyor. % 80 ‘i üniversiteye girebiliyor, hem de çoğunlukla

ailelerinde bir ilk olarak.

Şimdiye kadar incelediğimiz örnekler gösteriyor ki başarı, öngörülebilen bir yol izler. Başarılı

kişiler en zeki kişiler değildir. Öyle olsa Chris Langan gibi pek çok dahi Einstein’ın tahtını 

19

paylaşırdı. Başarı yalnızca kendi başımıza aldığımız kararların ve gösterdiğimiz çabaların

toplamı da değildir. Sıra dışı başarılılar kendisine fırsat verilmiş ve bu fırsatları yakalayacak

gücü ve azmi gösteren kişilerdir. Hokey oyuncuları için Ocak ayında doğmuş olmak, Beatles

için Hamburg’da her gün 8 saat çalışmak, Bill Gates için hem doğru zamanda doğmak, hem

de lisede bilgisayar terminali bulunması, Joe Flom ve aynı dönemin diğer New Yorklu

avukatları için büyük firmalarda iş bulamamak ve bu firmaların 20 yıl boyunca tenezzül

etmediği ele geçirme davalarını kabul etmek hep fırsattı ve onlar da değerlendirdiler. Gerçek

bu kadar basit olduğu halde hep göz ardı edilir. En iyi, en zeki, ‘kendi başına becermiş’

efsaneleri gözümüzü o kadar kamaştırır ki sıra dışı başarılıların topraktan hüda-i nabit

bittiğine inanırız. Bill Gates’e bakıp böylelerinin dünyaya her zaman gelmediğini düşünürüz.

Oysa bir düşünün: 1968 de tek bir çocuğa değil de bir milyon çocuğa BS terminali şansı

verilseydi bugün kaç tane Microsoft olurdu! Daha iyi bir dünya yaratmak için rastgele

şansların ve avantajların yerine herkese fırsat tanıyan bir toplum oluşturmalıyız. Her

öğrenciye yepyeni bir okul, oyun alanları, bilgisayar, daha küçük sınıf, iyi eğitim almış

öğretmen verilmesi tabii ki çok iyi olur. Ama bir yerden başlamak gerekir ve en doğru nokta

da onlara daha uzun okul süresi fırsatını tanımaktır.

SON SÖZ

Bir Jamaica Hikayesi

1784 te William Ford adlı bir Irlandalı Jamaica’ya ayakbastı. Bir kahve plantasyonu satın alan

Ford, köle pazarında görüp beğendiği bir köleyi kendine cariye yaptı. Çiftin John adını

verdikleri bir oğulları oldu.

O tarihte bir köle kolonisi olan Jamaica’da on siyaha karşı bir beyaz yaşadığından, beyaz-siyah

birlikteliği çok yaygındı. Doğan melez çocukların kuşaklar ilerleyip renkleri açıldıkça toplum

içindeki statüleri de o oranda artıyordu. İlk kuşakta kölelikten azad edilen melez, renk açıklık

sıkalasında ilerledikçe doktor, avukat, vali veya meclis üyesi olabiliyordu. Ford soyunun ilk

melezi John papaz, oğlu Charles gıda toptancısı oldu. Charles’ın iki oğlundan biri öğretmen

biri fabrikatör oldu. Kızı Daisy de öğretmen oldu. Kendisi gibi bir öğretmenle evlenip Faith

ve Joyce adında ikiz kız doğurdu.

Daisy olağanüstü bir kadındı. Açık teninden gurur duyuyor, kızlarının da mutlaka okuyup

daha iyi birer konuma gelmelerini istiyordu.

O tarihlerde Jamaica’da eğitim sistemi berbattı. Çocuklar, eğer varsa, tek odalı ahırlarda 14

yaşına kadar okuyabiliyorlardı. Devlet lisesi veya üniversitesi yoktu. Becerebilenler öğretmen

okuluna, olağanüstü başarılıları da çok az sayıdaki bursu kazanıp özel okullara gidiyorlardı.

Özel okullar korkunç pahalıydı.

20

Joyce ve Faith 1935 te 4 yaşındayken adayı ziyaret eden Profesör William Macmillan

döndükten sonra İngiltere’nin kolonilerdeki tutumunu sert bir şekilde eleştiren “ Batı Hint

adalarından uyarı” adlı bir kitap yazdı. Okulların alt seviyedekiler için anlamı olmadığını,

sosyal farklılıkları derinleştirmekten başka bir işe yaramadığını anlattı.

Kitabın yayınlanmasından bir yıl sonra Karaiblerde büyük isyanlar çıktı. Paniğe kapılan

İngiltere Mac Millan’ın önerisini ciddiye alıp, diğer reformlar yanında, 1941 de başarılı

öğrencilerin özel okullara gidebilmesini sağlayan çok sayıda burs tahsis etti. Ertesi yıl Joyce ve

Faith burs sınavına girip adanın en iyi özel okullarından birini kazandılar. Böylelikle lise

eğitimine kavuşmuş oldular. 3-4 yıl önce doğmuş olsalardı asla eğitimlerini

tamamlayamayacaklardı. Joyce hayatının akışını doğduğu tarihe, Mc Millan’ın ziyaretine,

isyancılara ve burs kazanması için ders aldıran annesine borçluydu.

Üniversite çağı geldiğinde, Daisy Joice’u İngiltere’ye gönderebilmek için gerekli büyük

meblağı Çinli komşusundan aldı. Böylece Joyce’un hayatını etkileyecek biri daha oldu.

Londra’da üniversiteye giden Joyce bir partide Graham adlı bir İngiliz Matematikçi ile tanıştı.

Joyce ve Graham evlenip Kanada’ya yerleştiler. Graham matematik profesörü, Joyce da

başarılı bir yazar ve aile terapisti oldu. Tepede güzel bir ev yaptılar. Üç oğulları oldu.

Graham’ın soyadı Gladwell. Onlar benim anne ve babam.

İşte annemin başarı yolundaki hikayesinde gördüğünüz gibi, onu doğuran annesinin

azminden tutun da karşısına çıkan insanlar, fırsatlar ve hatta şans olmasaydı muhtemelen

bugün hala Jamaica’nın bir köyünde eğitimsiz yaşıyor olacaktı. Bütün bu imkanlar diğerlerine

de tanınsaydı düşünün kim bilir kaç kişi daha bugün güzel bir evde dolu dolu bir hayat

yaşayacaktı.

Süper star avukatların, matematik dahilerinin, bilgisayar girişimcilerinin olağanüstü kişiler

olduğunu düşünürüz hep. Fakat değiller. Onlar tarihin ve yaşadıkları toplumun, fırsatların ve

kültürel mirasın ürünüdürler. Başarıları gizemli veya istisnai değil, bazılarını hak ettikleri,

bazılarını hak etmedikleri, bazılarını kazandıkları, bazılarının şans eseri karşılarına çıktığı bir

dizi avantaj ve durumların sonucudur. Ve hepsi de kim olduklarının üzerinde kritik etkiye

sahip sıra dışı insanlar aslında hiç de sıra dışı değillerdir. Bu fırsat ve avantajlar daha ne kadar

çok kişinin yoluna çıkar ve onlar da bunu değerlendirirse, sıra dışı başarılıların sayısı da o

kadar artacaktır.